ESSAY

RAMADHAN ING JAWA LAN BUDAYA KUPATAN

Oleh : Miftakhul Janna

 

Sapa sing ora ngerti wulan Ramadhan lan budaya kupatan iki? Rasane mokal banget. Ramadhan iki wulane kanggo wong Islam, wong Islam sing ana ing Jawa. Ramadhan ing Jawa dewe ora mung duweni aspek-aspek sing sifate agama, nanging uga ana sing sifate donyawi. Ramadhan iki wulan “kenikmatan” kanggone para wong Islam ana ing Jawa. Dhewekke ora mangerteni kepriye “penindasan tahunan” sing “menghantui” wong Islam bisa dinikmati. Malah, dhewekke terkadang ngragukake wulan Ramadhan iki kanggo saperangan sing ora ikhlas. Richad T. Antoun, contone, ngumpamakake manawa pasa saksuwene Ramadhan ora pernah bisa dinikmati. Kanggone, Ramadhan iku “penderitaan”, lan sing paling sengsara yaiku pemilik-pemilik toko lan haji-haji pensiunan sing ora duweni pagawean  liya (Antoun 1968b: 101).  Nanging, gambaran liya Ramadhan kanggone wong Jawa iki yaiku wulan sing akeh berkah sing tiba ana ing wulan Ruwah (Syakban), lan kegiatan-kegiatan mlaku normal ana ing wulan syawal. Akeh kegiatan ana ing wulan Ruwah iki, contone Dugderan sing tujuane kanggo nyambut wulan Ramadhan. Ana uga ritual padusan saka basa Jawa sing artine “mandi”, lan basa Arab ghusl  sing artine ora mung sekedar “mandi” nanging awujud penyucian sing diperlokake kanggo ibadah miturut Islam. Dene sawise wulan Ramadhan rampung, tibane wulan Idul Fitri sing awujud  pungkasaning pasa sasuwene wulan Ramadhan. Wong-wong Islam ing Jawa padha saling ngunjung omah saka omah sijine. Biasane para keluarga sing gedhe padha kumpul dadi siji. Saka acara kumpul-kumpul iki ana sawijining jajanan sing diarani kupat, lan bisa uga diarani acara kupatan. Nagging, kupatan iki akeh dirayakake seminggu sawise dina Idul Fitri. Bisa diarani kupatan amarga saka ukara kupat. Fakta-fakta sing mbuktikake jajanan kupat  iki  ana ing masyarakat Indonesia ora bisa diilangake, apa maneh ana ing masyarakat Islam Jawa. Kupat iki kaya-kaya wis dadi kewajiban ana ing sawise dina Idul Fitri utawa bisa wulan Syawal. Kupat iki uga dadi simbole para umat Islam ing Jawa amarga kupat iki digawe saka janur. Kena apa kok saka janur?  De Graf nduga hal iki duweni fungsi kanggo identitas budaya pesisiran karana janur iki asale saka woh kelapa sing sebagian akeh woh iki ana ing dataran rendah. Saliyane iku, warna kuning ana ing janur iki duweni arti khas kanggo bedakake saka warna ijo sing saka Timur Tengah lan abang saka Asia Timur. Kupat iki uga didiskripsikake kanggo jajanan sing berbahan dasar beras sing dibungkus godhong enom woh kelapa utawa sing biasane diarani janur. Nanging, ora kabeh sing bisa padha gawe anyaman janur kanggo wadah beras iki. Kupat iki langsung dianggep kanggo nyambut dina Idul Fitri. Saliyane arti mau, kupat uga menehi arti penting kanggo proses perayaa. Kanggo bukti, sebagian masyarakat Jawa merangake Idul Fitri lan lebaran kupatan. Idul fitri tiba 1 Syawal, dene lebaran kupatan tiba seminggu sawise dina Idul Fitri utawa 7 Syawal. Kupatan iki uga simbol perayaan hari raya Islam ana ing  masa pemerintahan Demak sing dipimpin Raden Fatah ing awal abad 15.